Geschiedenis van Iran
Perzië is Iran
Iran was vroeger in het Westen bekend als Perzië. Een oudgriekse naam voor de zuidelijke regio die de Iraniërs zelf Pars noemen. In 1935 verzocht sjah Reza Pahlavi de internationale gemeenschap om het land bij de oorspronkelijke naam te noemen, Iran: ‘Land van de Ariyai’.
Bakermat van de beschaving
Iraanse tablet met spijkerschrift
Het vroegst bekende koninkrijk in Iran was het Elamitische Rijk. Elam is een gebied in het zuidwesten van Iran, Khuzestan. De hoofdstad van dit rijk was Susa, gesticht rond 4000 v.Chr.
De geschiedenis van het huidige Iran gaat meer dan drieduizend jaar terug. Het land wordt beschouwd als de bakermat van de moderne beschaving. Eeuwenlang werd het door dynastieën bestuurd. Inheems maar ook van Macedonische, Arabische, Mongoolse en Turkse oorsprong. Elke dynastie liet zijn sporen achter en droeg bij aan de Iraanse traditie en cultuur.
Meden en Perzen
Takhte Jamshid (Persepolis)
De Meden en Perzen vormden in de 6e eeuw voor Christus het groot Perzische rijk onder Cyrus de Grote. Hij behoorde tot de dynastie van de Achaemeniden (Hagamaneschi), genoemd naar hun voorouder Achaemenes. Onder hem breidde het Perzische rijk zich uit tot het het moderne Iran met oa Turkije en Afghanistan. In oktober 539 voor Christus paradeerde Cyrus triomfantelijk door de antieke hoofdstad Babylon bij het hedendaagse Baghdad. Door zijn tolerantie ten opzichte van andere volkeren en godsdiensten staat hij bekend als verlicht heerser en bevrijder. De kracht van het Perzische Rijk lag in haar diversiteit en respect. Getuige ook de beroemde Now Ruz trap in Persepolis. Tijdens de periode van de Achaemeniden werd het Zoroastrisme de godsdienst van de heersers en vele onderdanen.
Alexander de Grote
In 330 v.Chr. maakte Alexander de Grote, de jonge Macedonische koning gebruik van de interne zwakte van het Perzische Rijk en veroverde de antieke hoofdsteden Shush en Persepolis. Hij versloeg de laatste Achamenische Koning Dariush III en veroverde in korte tijd het hele rijk. Met zijn heerschappij brak de periode van het hellenisme aan. De Griekse cultuur drukte daarmee een stempel op het hele Midden-Oosten.
De Parthen
In 250 voor Christus nam Arsaces, de leider van de Parthen, de macht over. De Parthen woonden oorspronkelijk in de steppe ten oosten van de Kaspische Zee. Zij herstelden het oude Perzische rijk van Cyrus de Grote. De Parthen hadden in de vier eeuwen van hun heerschappij nauw contact met het Romeinse Rijk. Soms was dat in de vorm van grensoorlogen, maar later in de vorm van handel en goede betrekkingen.
De Sassaniden
Farvahar, symbool van het Zoroastrisme
In 226 na Christus slaagde Papak, een Perzische vazal er in het Parthische juk af te werpen. Hij en zijn opvolgers stichtte het Perzische rijk van de Sassaniden. Dit Nieuw-Perzische Rijk was intern veel beter georganiseerd dan zijn Parthische voorganger. Het voerde ook een agressievere politiek tegenover zijn grote buur in het westen, het Romeinse Rijk. Na de komst van het christendom in het Romeins-Byzantijnse rijk kreeg deze confrontatie ook een religieuze kant. In Iran werd het Zoroastrisme de staatsgodsdienst en er was minder godsdienstvrijheid. Uiteindelijk brachten beide rijken elkaar aan de rand van de uitputting. In 651 stierf de laatste erkende sjahhansjah (Koning der Koningen) van het Nieuw-Perzische Rijk, Yazdagird III.
De Arabische inval
In de 7e eeuw meldde zich onverwachts een nieuwe ‘veroveraar’: de Arabische Islam. De onderling verdeelde Sassaniden boden weinig weerstand tegen de Arabieren. Vele Perzen werden al dan niet gedwongen bekeerd tot moslim of vluchten naar het Zuidoosten van het Perzische rijk waar ze vasthielden aan hun Zoroastriaanse geloof.
De Samaniden en de Seltsjoeken
Van 819 tot 999 regeerden de Samaniden in de regio Khorasan. Deze dynastie herstelde oude Perzische waarden in ere en verminderde zo de invloed van de Arabische kalief in Bagdad. Later werden zij verslagen door de Seltsjoeken, een Turkse stam die ook Iran grotendeels bezette. Rond 990 bekeerden zij zich tot de islam en begonnen daarna een veroveringstocht die via Iran naar Turkije voerde. Rond 1040 heersten zij over het grootste deel van Iran. Ook veroverden zij Bagdad, de hoofdstad van het Arabische kalifaat. Toen Malik Sjah I in 1092 stierf, viel het rijk uiteen in diverse kleinere staten.
De Mongolen onder Gengis Khan
Het Mongoolse Rijk onder Gengis Khan veroverde Iran tussen 1219 en 1224, waarbij hele steden werden geplunderd waaronder Esfahan, Ray en Neyshapur. Latere mongoolse heersers assimileerden en droegen bij aan de Iraanse cultuur en architectuur. Een voorbeeld hiervan is de Soltaniyeh bij Zanjan.
Sjah Abbas en de VOC
Muurschildering Chehel setoon
De Safaviden (Safawi), regeerden over Iran van 1501 tot 1736 en maakten het shi-isme tot staatsgodsdienst. De dynastie had zijn oorsprong in een sufistische orde uit de plaats Ardebil in Azerbeidzjan. De dynastie is genoemd naar Safi Al-Din (1252–1334). De eerste heersers spraken een Turkse taal. Sjah Abbas I de Grote versterkte het rijk. Hij verklaarde Isfahan tot hoofdstad. In deze periode had ook de Nederlandse VOC een handelspost in Isfahan.
Karim khan Zand
Karim Zand begon zijn carriere als generaal van koning Nader shah. Hij maakte Shiraz de hoofdstad van Iran en staat bekend als een wijs en rechtvaardig heerser die zichzelf vertegenwoordiger (vakil) van het Iraanse volk noemde. Na zijn dood werd zijn zoon Lotf Ali khan gedood door de rivaliserende Agha Mohammad Khan.
Qadjar dynastie vs Rusland vs Engeland
De Qadjaren waren de heersende dynastie van 1796 tot 1925. De Europese grootmachten Rusland en het Verenigd Koninkrijk breidden hun invloedssfeer in Iran stevig uit. De Perzen moesten diverse noordelijke delen, waaronder het huidige Azerbeidzjan afstaan aan de Russen. Om een verdere expansie van de Russen tegen te gaan, sloot Iran een strategische alliantie met het Verenigd Koninkrijk. Zo verkreeg Engeland belangrijke belangen, waaronder het recht om naar olie te boren. Aan het eind van de 19de en begin van de 20ste eeuw werd het land sterk gemoderniseerd en in 1906 kreeg Iran een parlement.
De Pahlavi
Paleis van Reza shah
Reza Pahlavi is de stichter van deze laatste Iraanse dynastie. Hij werd geboren als Reza Khan en nam de pre-islamitische naam Pahlavi aan na zijn benoeming tot sjah. Hij begon zijn jonge carriere als bediende voor de Nederlandse consul Frits Knobel, die als consul-generaal in Teheran diende van 1889-1895 en van 1902-1904. Reza shah regeerde van 1925 tot 1941 nadat hij onder druk van de geallieerden moest aftreden. Zijn zoon Mohammad Reza Pahlavi volgde hem op en regeerde van 1941 tot aan de Iraanse Revolutie van 1979. In 1951 kwam de sjah in conflict met zijn premier Mohammad Mossadeq, die een constitutionele monarchie nastreefde, met een inperking van de macht van de sjah en daarmee schade toebracht aan de oliebelangen van met name Engeland. De democratisch gekozen Mossadeq werd gesteund door grote groepen van de bevolking, die het despotische en prowesterse bewind van de sjah niet konden waarderen. Dit ging zover dat de sjah op 17 augustus 1953 moest vluchten naar Rome. Twee dagen later werd Mossadeq echter gevangengezet tijdens een coupe d’etat, waarna de sjah kon terugkeren naar Iran. De Amerikaanse CIA en de Britse inlichtingendienst speelde hierbij een doorslaggevende rol.
Ayatollah Khomeini en de revolutie
Emam Khomeini
De moderne Iraanse geschiedenis eindigt met de Iraanse revolutie van 1979. Hierin werd Ayatollah Khomeini de grote overwinnaar en leider van de nieuwe Islamitische Republiek Iran zonder monarchie maar met een geestelijk leider. Na de dood van Khomeini in 1989 werd Ayatollah Khamenei zijn opvolger.
